Làm Sao Để Áp Huyết Không Cao ?

BS Nguyễn văn Hoàng



Cái ống màu vàng (aorta) là đại động mạch, máu bơm vào đó từ tâm thất trái (left ventricle) Aortic valve chận không cho máu đă bơm ra bị dội về.

Mấy hôm nay "chiến đấu" với Đàm "cao máu" nên nhân tiện chúng tôi xin viết vài hàng phiếm luận về cao áp huyết. Có những kiến thức trong bài này vô cùng căn bản, nếu quư vị nào biết qua rồi xin miễn thứ cho. Bên dưới là một bài viết cũ, tựa đề là "Nhức đầu", nhưng cũng ít nhiều liên quan đến áp huyết".

Bây giờ chúng ta bắt đầu vào năm thứ nh́ của đại học y khoa, môn sinh lư học. Tuy sinh lư đây chỉ có nghĩa là cái nguyên lư của sự sống, không có nghĩ là "sinh lư" kiểu sương sương của pḥng the, nhưng cũng hứng thú vô cùng.

Đầu tiên, chắc ai cũng biết người Việt ḿnh thường nói áp huyết của một người là "mười lăm tám" (15/8) hay mười bảy chính (17/9), c̣n ở Úc th́ người ta nói 150/80, hay 170/90. Vậy các con số ấy là ǵ?

Lấy ví dụ áp huyết một người là 120/80, th́ có nghĩa là áp suất máu trong động mạch là 120mm thủy ngân và 80 mm thủy ngân, tức là có hai con số để đo áp suất trong động mạch, một số trên và một số dưới. Chúng tôi có xem qua tự điển trong google, họ ghi rằng systole là sự thu súc của trái tim, nó cũng "dễ hiểu" như nghe tiếng LaTinh. Thôi th́ ḿnh gọi số trên là systole (hay systolic blood pressure) và số dưới là diastole (hay diastolic blơd pressure) cho nó giống tiếng... Mỹ hơn tiếng La Tinh.

Coi vậy chớ không phải ai cũng biết tại sao áp huyết của ta lại có số trên, systole, và số dưới, diastole.

Số là trái tim chúng ta có hai th́, bóp vô và phồng ra. Khi tim bóp vô, máu phọt vào động mạch, khi tim phồng ra, th́ máu từ tĩnh mạch chảy vô tim, c̣n máu từ động mạch th́ không chảy ngược vô tim v́ các valve tim chận sự hút ngược máu từ động mạch.

Vây con số trên của áp huyết là áp suất của máu trong động mạch khi tim bóp vô, đẩy máu vào động mạch và số dưới là khi tim nhả ra, hay phồng ra. Khi máu được bơm vào động mạch, áp suất tăng cao, nên con số trên cao, c̣n khi tim nhả ra, không bơm vô động mạch th́ áp suất thấp xuống, nên ta có systole cao hơn diastole.

Bây giờ ḿnh t́m hiểu xem làm sao mà người ta đo máu, nguyên tắc để biết số trên và số dưới của áp huyết như thế nào.

Không biết các vị thần y của phương Đông có ngón tay nhạy cảm thế nào, nhưng theo Tây học th́ nguyên lư của nó căn bản nhưng cũng khá ảo diệu.

Đầu tiên chúng ta nên biết sơ về hiện tượng turbulence, tức là sự náo động, lộn xôn, mất trật tự. Đôi khi bà con đứng cạnh một ḍng sông bát ngát, lượng nước trôi theo ḍng hàng ngàn thước khối mỗi giây, nhưng vẫn không nghe tiếng ầm ầm. Nhưng khi bà con mở một ṿi nước phông tên trong nhà, lượng nước chảy chỉ là hạt cát trong sa mạc so với ḍng sông, nhưng lại nghe x́ x́ rất lớn. 

Tại sao vậy? Nhưng khi vặn rôbinê lỏng thêm một chút th́ lại không nghe x́ x́ ́ xèo như trước. Tại sao vậy?

Khi nước chảy trong ḍng sông những phân tử nước chảy trật tự, lớp trên theo trên, lớp dưới theo dưới, như ḍng xe chạy êm đềm trên xa lộ. Nhưng trong ống nước, khi từ ống lớn chảy qua cái ṿi nhỏ th́ ở chổ miệng ṿi nhỏ, các phân tử nước không c̣n được chảy lớp lang như trước mà những đứa ở phía ngoài bị chạm vào thành ở chỗ ống hẹp, khiến nó dội lại, cuộn lên cuộn xuống, va chạm lẫn nhau, như cả đoàn xe hơi đang chạy trên freeway 6 lane th́ không sao nhưng bỗng bị chui vô 1 lane, th́ cụng nhau chát chúa, tạo nên tiếng động.

Áp dụng nguyên tắc này, người ta bơm cái cuff (cái ṿng bơm hơi chung quang cánh tay khi đo máu) lên quá áp xuất của máu. Lúc ấy đông mạch sẽ bị chẽn cứng lại, như kẹt xe, không có tiếng động ǵ cả. Rồi tư từ người ta giảm cáp suất trong cuff. 

Đến một lúc nào đó th́ áp xuất bên ngoài tương đương với áp suất bên trong động mạch, và rồi sau đó giảm tiếp, hơi thấp hơn áp động mạch một tí. Khi ấy, máu trong động mạch bắt đầu có cơ hội chui qua một lỗ nhỏ trong động mạch khi tim bóp lại, như đường 6 lane chui vào 1 lane, tạo nên hiện tượng turbulence của máu, nghĩa là các phân tử máu va chạm nhau, như nước chảy từ ống lớn chui qua lỗ nhỏ. Nó sẽ tạo ra tiếng "x́, x́", mỗi khi tim bóp vào, bơm máu. Tiếng x́ đầu tiên mà người đo máu nghe được chính là số bên trên của áp huyết, hay systole.

Tiếng x́ x́ đồng nhịp với sự co thắt của tim tiếp tục nhịp cho đến khi áp suất bên ngoài, tức là áp suất của cái cuff ṿng cánh tay ḿnh, giảm xuống đến mức độ bằng hoặc thấp hơn áp suất của động mạch khi tim phồng ra, hay nhả ra. Lúc ấy th́ hiện tượng đường 6 lane chui vô 1 lane không c̣n nữa, xe chạy thong thả trong 6 lane xuyên xuốt, không đụng ầm ầm, không có turbulence, và do đó không c̣n tiếng "x́ nữa. Tiếng x́ cuối cùng chính là diastole.

Người đo máu mắt th́ ngó cột thủy ngân, tai th́ nghe các tiếng x́ x́ (nhưng thường th́ nghe như "tục tục" hay "bịch , bịch"). Họ ghi nhận áp suất ở tiếng "bịch" đầu tiên, gọi là số trên, systole, và tiếng bịch cuối cùng, là số dưới, diastole.

Thế là xong phần nguyên lư đo áp huyết.

Vậy th́ áp huyết bao nhiêu là vừa?

Người ta thường nói 120/80 là trung b́nh. Các bà, các cô VN hay Á đông hễ thấy áp huyết 106/62, chẳng hạn, th́ xanh mặt.

"Ôi, tui thiếu máu", "ôi, tui bị áp huyết thấp, chóng mặt wá, nhức đầu wá"

Ngay cả nhiều BS cũng hát bè theo, "ồ áp huyết của chị hơi thấp"

Rầu thấy mồ luôn, chẳng thiếu máu cũng chẳng bị áp huyết thấp chi cả. 

Thưa bà con, nhiệm vụ của trái tim là làm sao bơm máu đi châu thân, đến "tiền tuyến" hay mô ngoại vi như ngón tay, ngón chân, một cách hiệu quả. Con voi bự như cái đ́nh, ắt cần trái tim bơm rất mạnh, áp huyết cao, mới đẩy máu tới cái chóp đuôi của nó được. C̣n con chuột lắc th́ nhỏ xíu, có cần cái máy bơm khổng lồ với công suất của trái tim con voi, áp huyết của con voi chăng? Dĩ nhiên là không.

Tây y bắt nguồn từ người phương Tây, ông nào bà nấy như con voi, c̣n ḿnh th́ chỉ hơn con chuột lắc một chút. Con số 120/80 là trung b́nh cho người Tây Phương nhưng không phải như vậy mới là chuẩn. Người đàn bà, con nít, áp huyết thấp hơn như vậy là thường, chẳng bệnh hoạn ǵ cả. Chỉ khi nào áp huyết của ḿnh b́nh thường khoảng 145/95, nay bỗng tuột cái rẹt xuống c̣n 90/45, th́ lúc ấy mới có vấn đề.

Vậy th́ áp huyết bao nhiêu th́ gọi là cao, bao nhiêu là thấp?

Theo sách y, nếu con số trên từ 140 trở lên, hoặc con số dưới từ 90 trở lên th́ là áp huyết cao. Nhưng định nghĩa này chỉ có tính tương đối. C̣n nếu con số trên dưới 80, con số dưới dưới dưới 40 th́ thấp.

Câu hỏi kế tiếp của quư vị là sao áp huyết của tui là 178/67, vậy th́ cao hay thấp?

Số trên th́ cao, số dưới th́ dưới trung b́nh.

Đây là hiện tượng cao áp huyết thựng thấy ở người cao niên. Quư vị sẽ thấy cái gap, sự cách biệt giữa số trên và số dưới khá xa (nếu áp huyết 120/80 thi sự cách biệt giữa hai con số là 40mmHg (thủy ngân)), trong trường hợp áp huyết 178/ 67 th́ sự cách biệt đến 111mmHg, khác quá xa.

Tại sao như vậy?

Vấn đề không nằm ở trái tim mà ở động mạch. Khi ta c̣n trẻ, động mạch mềm, dễ co giăn. Khi tim bóp cái xịt, máu phọt ra, động mạch sẽ ch́u ư mà nở ra dễ dàng, do đó tuy khi tim đập áp huyết có cao hơn khi tim nhả ra, như không tăng quá cao.

Người già, động mạch của họ như cái ống nước cao su bị phơi nắng hàng mấy chục năm trường (như thôi, chớ đương nhiên động mạch th́ không phơi nắng được), nó so cứng lại, mất tính mềm dẽo, đàn hồi. Và thế là khi trái tim bóp cái xịt, động mạch không thèm nở ra, khiến ḷng mạch chật chội, áp huyết tăng cao. Nhưng khi tim nhả ra, không bóp máu, th́ động mạch dù sơ cứng cũng không ảnh hưởng đến áp suất v́ không bị máu bơm thêm vào.

Do sự sơ cứng của động mạch trong người già, quư cao niên thường có systole, con số trên cao, và cách biệt giữa số trên và dưới khá xa. Nói đây là bệnh cao áp huyết cũng được, nhưng nh́n hiện tượng cao áp huyết này như một lẽ thường của sự lăo hóa th́ cũng không sai. Hầu như, chỉ hầu như, đương nhiên già th́ bị.

Những người tập thể thao nhiều, đông mạch co giăn hoài, cộng với đời sống điều độ, th́ ít bị sơ cứng động mạch hơn. Ngày xưa người ta quan niệm áp huyết (systole) của một người già bằng với số tuổi của họ cộng với 100. Nghĩa là nếu cụ 75, có áp huyết 175 (số trên) là chuyện thường ngày ở huyện.

Quan niệm ấy vẫn đúng, nhưng nay người ta thấy rằng nếu làm áp huyết của cụ giảm xuốg th́ cụ sống lâu hơn một chút.

Vậy áp huyết hại ta như thế nào?

Rầu nhất hạng là người thường không hiểu về tác hại của áp huyết, hở mỗi chút là mỗi lo.

Áp huyết của một người, trong một ngày, lên xuống ́ xèo, không thể v́ một lần đo thấy 178/99 rồi xanh mặt chao dao, tưởng như ḿnh sắp đứt gâ n máu. Khi ta nóng giận, tức tối, đau đớn, khó chịu, thiếu ngủ, căng thẳng, áp huyết đều tăng.

Nhưng áp huyết cao chỉ có hại nếu nó cao trường kỳ. Nó sẽ làm hư hao động mạch. V́ bộ phận nào của ta cũng đều cần máu nuôi dưỡng, mạch dẫn đến cơ quan nào hư th́ cơ quan đó "dẹo niền" luôn. Mạch lên năo hư th́ tai biến mạch máu năo, tức là stroke, mạch dẫn đến (bắp thịt của) tim hư th́ bị nhồi máu cơ tim. Mạch dễn đến mắt hư thi... đui. Mạch dẫn đến dương vật hư th́... liệt. Đơn giản chừng ấy.

Vậy làm sao để áp huyết không cao?

Trước khi dùng thuốc th́ tập thể dục, thể thao, ăn uống vừa phải (ít chất mặn). Nếu áp huyết vẫn cao th́ uống thuốc. Quư vị nào muốn dùng thuốc cỏ, thuốc Nam, rau cần, vân vân th́ cứ dùng. Chúng tôi cho rằng các thứ thuốc Nam này cũng có dược tính nhưng liều lượng cần thiết, phản ứng phụ và hiệu nghiệm ra sao, chúng tôi không biết (và cũng KHÔNG CẦN BIẾT v́ chúng tôi chỉ cần uống một viên thuốc bằng ăn mấy bó rau).

Nếu ai đó quan niệm rằng uống dược thảo sẽ không bị phản ứng phụ, không bị "nóng", tốt hơn thuốc tây, th́ trước khi kết luận, xin điều nghiên qua một ít thống kê xem người xưa dùng thuốc cỏ có ít bị tai biến mạch máu năo, nói nôm nay là trúng gió, có ít bị nhồi máu cơ tim, có sống dai hơn người dùng thuốc Tây thời nay không. 

Tóm lại, quan niệm của chúng tôi vô cùng đơn giản. 

Thứ nhất, không ai tránh được bệnh và chết (trừ phi chết bắt đắc kỳ tử), nên khỏi cần lo lắng về bệnh tật, chắc chắn nó sẽ đến với ta. Không lo cũng bệnh mà lo th́ càng... dễ bệnh hơn.

Thứ hai, khi cái xe của chúng tôi bị hư, v́ không biết về cơ khí, tôi giao phó nó cho anh thợ hay kỹ sư. Bệnh nhân cũng nên có thái độ này đối với sức khỏe của ḿnh, giao cho BS lo. Tiếc là trong đời hành y của tôi, số người Việt không giỏi tiếng Anh mà có quan niệm và thái độ điềm tĩnh này chiếm KHÔNG ĐẾN 10%, chưa chắc đến 5%.

Kết quả là áp huyết của họ cao v́ lo lắng những chuyện không đáng lo. 

Cuối cùng, chúng tôi quan niệm người ta bệnh trầm kha và chết mỗi ngày, ḿnh vẫn dửng dưng. Nếu khi ḿnh bệnh mà ḿnh lo lắng thái quá th́ vừa chứng minh ḷng vị kỷ, vừa tổn tâm hao trí. Đời sẽ mất vui.

BS Nguyễn văn Hoàng