HỌA SĨ QUẬY

Shiba Ryotaro

Phạm Vũ Thịnh dịch

Thời bấy giờ ở Edo có hoạ gia mang hỗn danh là "Baikei quậy". Baikei (Mai Khê) là tên hồi c̣n trẻ của Tazaki So-un đó. Tương truyền mặt ông ấy dài đến 2 shaku (khoảng 60 cm) th́ hẳn là khác thường lắm. Được cái là thân người và tay chân đều to lớn tương ứng nên không tạo ấn tượng quái dị ǵ mấy. Từ thuở niên thiếu, ông đă có mắt nh́n dữ dội đến nỗi người ta kháo nhau là:

-"Ai thấy cũng run lên khi bị Baikei vặn hỏi điều ǵ".

Ngày nay vẫn c̣n h́nh chụp ông ấy. Trong cuốn Đại từ điển Bách khoa do nhà Heibon xuất bản cũng có h́nh ấy, quả thật trông ông không có vẻ ǵ là hoạ gia cả. Có nh́n cách nào đi nữa, cũng thấy đó là khuôn mặt của một vị tướng thu đoạt thiên hạ từ trên lưng ngựa.

 

Cho đến tuổi trung niên, ông sống trong xóm nhà lá Sanya ở phường Asakusa. Chuyện truyền tụng về Baikei th́ nhiều lắm.

Khi nào ông bảo vợ: -"Kiku à, hôm nay có hội Thư hoạ đấy" th́ vợ ông là Kiku hiểu là sẽ có chuyện ǵ xảy ra. Thế nào ông cũng vác thân người máu me bê bết mà về nhà.

Hội Thư hoạ thời ấy th́ cứ nghĩ như hội triển lăm hoạ phẩm ngày nay là được. Chỉ khác ở chỗ hội trường là ở các tửu quán thôi. Thường th́ các tửu quán hạng nhất được chọn; ở đó, các hoạ gia, các nhà thư pháp tụ tập, trưng bày tác phẩm của ḿnh, hoặc vẽ hay viết ngay tại chỗ. Tất nhiên có cả đám người ái mộ thư hoạ của họ nữa. Tụ họp nhau, vừa uống rượu vừa mua qua bán lại các tác phẩm ấy.

Tazaki Baikei, à không, từ đây xin dùng cái tên thông dụng về sau này của ông ấy là So-un (Thảo Vân), So-un ra khỏi nhà với trang phục vơ sĩ: quần ống ngắn, dắt thanh kiếm dài, tay cầm cây quạt sắt, dáng ông không khác ǵ người vơ sĩ lên đường tu luyện kiếm thuật.

Ông quen miệng bảo người ta rằng: -"Ta không phải là người vẽ tranh đem bán mà sống đâu nhé!". Bởi ông đường đường là vơ sĩ, dù chỉ ở cấp bộ tốt mạt hạng. Mà dù là bộ tốt đi nữa, vơ sĩ cũng vẫn là vơ sĩ chứ! Ông cứ thế mà ra oai. Và nếu trong hội Thư hoạ mà có tên nào chê bai tác phẩm của ông, th́ So-un nhảy ngay qua mâm cỗ, túm lấy cổ áo tên ấy, vật ngă xuống sàn mà đấm đá. Gặp phải kẻ mạnh, ít nhiều cũng xứng tay đối thủ, th́ hoá thành trận hỗn chiến, quần thảo nhau cho đến lúc áo quần tả tơi, cuối cùng th́ cũng thường ném được đối thủ ra ngoài vườn. Rồi cứ thế mà mang thân h́nh xác xơ ấy về cho vợ là Kiku ở xóm nhà lá kia.

Nhưng Kiku không hề than trách một lời nào. So-un dựa vào đó mà càng được trớn, thường nói lời khoa trương rằng:

-"Hội Thư hoạ đúng là chiến trường của hoạ gia đấy".

 

Thời đó, trong đám người được kể là danh vật ở các hội Thư hoạ này, c̣n có "Undo bợm rượu" là hỗn danh của một nhà thư pháp kiêm thi sĩ. Ông này cũng có cánh tay mạnh lắm. Undo có họ là Takeuchi. Đương thời, là học tṛ của Yanagawa Seigan chủ toạ nhóm thơ Gyokuchi Ginsha (Ngọc tŕ Ngâm xă) ở xóm Tamagaike (Ngọc tŕ, ao ngọc) phường Kanda. Nghe đâu ông ta tập Nhu đạo đă lănh được ấn chứng phái Sekiguchi, chưa từng thua một cuộc ẩu đả nào ở các hội Thư hoạ cả. Thêm vào đó, lại nghiện rượu nữa.

Có lần trong một hội Thư hoạ, Undo đột nhiên trừng mắt nh́n khắp mặt hoạ gia ngồi đầy trong pḥng mà gằn giọng nói:

-"Ở đây có kẻ nào đáng được gọi là hoạ bá không?"

Mọi người im thin thít.

Undo được thế, nói lấn lướt:

-"Từ ngày Tani Buncho chết đi rồi, Edo này không c̣n hoạ bá nữa. Tất cả chỉ là thợ vẽ mà thôi!"

Lúc đó, chợt có người ném mạnh chén rượu xuống. Đó là Tazaki So-un. Khắp pḥng đầy người, cả hoạ gia, thi nhân lẫn khách hàng hâm mộ, ai nấy đều nín thở, nuốt nước bọt.

-"Đúng thế đấy". So-un nói. -"Undo nói không sai. Buncho tiên sinh chết đi rồi, bọn hoạ sĩ trong thiên hạ tất thảy chỉ c̣n là thợ vẽ cả. Nhưng mà này Undo, ngươi nói vậy chứ c̣n ngươi th́ sao nào? Chỉ là tên thợ làm thơ chứ ǵ nữa? Thợ thơ mà đi cười thợ vẽ được à?"

Thế là hai bên đá nhào khay rượu, mâm cỗ, xông tới đấm đá nhau. Vách tường đổ ngă, hai người lăn lộn ra hành lang, nhào cả vào hồ nước ngoài vườn mà vật lộn, cuối cùng Undo phải la lên: -"Chịu thua!". Mặt Undo đỏ loét máu mũi.

-"Chịu thua rồi à?"

-"Baikei! Không thắng nổi ngươi được, xin chịu làm đàn em!".

 

Undo cũng là gă đàn ông có khí phách, từ đó, luôn luôn theo pḥ So-un. Hội Thư hoạ nào cũng đến chung mà bảo với mọi người:

-"Đất Edo này, hoạ đàn, thi đàn không có ai địch nổi hai chúng tớ cả!".

Tất nhiên, đó là nói về sức mạnh của cánh tay họ đấy.

Vậy th́, hăy nói về So-un. Tên thật là Kaori. Con một nhà vơ sĩ bộ tốt ở phiên trấn Ashikaga vùng Shimotsuke. Phiên trấn Ashikaga có Lănh Chúa thuộc ḍng nhà Toda tước Ooi-no-kami, thu hoạch chỉ chừng 11 ngàn hộc, không xây nổi thành quách ǵ cả. Thay v́ thành th́ chỉ có một tư dinh nhỏ xây kín đáo ở đất Karin Koji thuộc Ashikaga, có đào hào chung quanh.

Ở trong phiên trấn nhỏ mà lại chỉ là thân phận bộ tốt nên không thể sống chỉ bằng bổng lộc hàng năm mà thôi được, nên nhà nào trong dăy nhà chung ấy cũng phải làm thêm cả. Mà việc làm thêm của cha So-un cũng khác đời. Ông xưng hiệu là Sui-un (Túy Vân), bán tài vẽ tranh của ḿnh mà độ nhật.

Thực tế th́ thê thảm lắm. Ashikaga là vùng đất có nghề dệt máy làm ra vải vóc Ashikaga nổi tiếng nên có nhiều nhà giàu trong giới công thương hay cả nông dân nữa. Người cha là ông Sui-un, thân là sĩ phu của phiên trấn đấy, mà phải ra vào các nhà giàu có này, vuốt ve điếu đóm họ để được đặt vẽ tranh Nhật Bản lên các tấm b́nh phong, các vách kéo trong nhà họ. V́ vậy, trong ngoài thành đều có kẻ gọi lén dè bĩu ông là "thợ vẽ xuất thân bộ tốt".

Người cha Sui-un này thường dặn con là So-un thời niên thiếu rằng:

-"Có tài vẽ nửa vời mà thành ra bị coi như ăn mày. Con chớ có học nghề vẽ này".

Do đó, So-un đă theo học kiếm thuật phái Takanawa và binh pháp phái Naganuma. So-un đă tin rằng học vơ nghệ và binh pháp để lập thân vơ sĩ là con đường nhanh chóng nhất để thoát ra khỏi cảnh nghèo túng, nhục nhă, hơn là học nghề vẽ. May mắn là So-un có được tài năng thiên phú. Về kiếm thuật th́ năm 17 tuổi đă được truyền thụ kiếm pháp, 19 tuổi đă nhận được ấn chứng của vơ đường, đến năm 20 tuổi th́ trong đám thuộc hạ của Lănh Chúa không có ai bằng được tài kiếm của So-un. Tuy vậy, vốn cũng chỉ là thứ kiếm thuật ở xứ quê mùa mà thôi.

-"Lên Edo đi!".

Thầy Yamabe Sobee dạy kiếm trong phiên trấn đă khuyến khích như thế. Muốn lập thân bằng kiếm thuật th́ chỉ có cách là làm sao được xếp hạng trong những vơ đường lớn trên Edo mà thôi. Thầy Sobee đă chạy chọt ở các sảnh đường của phiên trấn, cuối cùng đă lấy được cho So-un giấy phép của phiên trấn "biệt phái lên Edo để tu tập kiếm thuật". Nhưng phiên trấn không cấp chi phí lưu học, mà bảo phải tự túc.

Trong nhà làm ǵ có tiền, nên So-un đành bó tay.

Cuối cùng th́ con nhà bộ tốt lại cũng chỉ thành bộ tốt mà thôi! So-un nghĩ thế mà đâm ra oán trời. Nhưng trời ấy đă cho chàng trai này một dị tài khác. Đó là tài năng hội hoạ. Từ thuở nhỏ, khi nào So-un hí hoáy vẽ tranh là bị cha quở mắng, nhưng dù vậy, So-un vẫn thường lấy trộm các bức hoạ của cha ra mà bắt chước vẽ những tranh hoa điểu sơn thủy, thật là xuất sắc. Đến năm 18, 19 tuổi th́ ngay cả người cha cũng không bén được đến gót chân người con, đến nỗi các nhà nhuộm vải khắp xứ Ashikaga khi nào cần bản vẽ mẫu th́ lại đến nhà, nhờ:

-"Không phải Sui-un tiên sinh, mà xin nhờ cậu nhà vẽ giúp cho!".

Rồi ông Sui-un nhuốm bệnh nặng, lúc hấp hối đă dặn con:

-"Đừng trở thành hoạ sĩ. Con vốn là kẻ có thể tóm thâu thiên hạ được đấy!".

Đó là lời trăn trối cuối cùng của Sui-un.

 

Có lẽ lúc bấy giờ, những chuyển động của thời thế đă dậy sóng áp đến cả vùng đất Ashikaga này rồi. Uy thế của Mạc Phủ (Phủ Chúa Tokugawa) đă suy yếu hẳn. Để tự vệ, phiên trấn nào cũng dồn sức vào việc khởi dụng nhân tài, chỉ cần là người có học vấn, vơ nghệ hay kiến thức, cho dù xuất thân là bộ tốt, vơ sĩ mạt hạng đi nữa, cũng có nhiều hy vọng được chọn làm sĩ phu hạng cao trong phiên trấn.

Tóm thâu thiên hạ kia à? So-un nghe mà kinh ngạc. So-un quay nh́n lại ḿnh, cảm thấy ḿnh cũng có thể là người tài trí đến như thế chứ. Nhưng dù vậy, xứ này chỉ là một phiên trấn nhỏ, nếu cứ ở măi quê nhà th́ cuối cùng cũng chỉ có thể thành con ốc trong ruộng mà thôi. Về sau này, So-un đă thuật lại như thế về thời kỳ đó.

Phải đi thôi. Phải sống ở chỗ trời đất to rộng mới được. So-un đă quyết chí như thế.

Người cha chết đi, chỉ c̣n lại người mẹ kế và đứa em khác mẹ. So-un nối nghiệp nhà làm bộ tốt chỉ một năm, rồi đưa đơn xin quy ẩn, nhường chức lại cho người em. Làm thế cũng tốt cho cả người mẹ kế nữa.

-"Thế anh định làm ǵ nào?". Người mẹ kế là Orie hỏi.

-"Em con th́ phải nối nghiệp nhà mới sống được. C̣n con th́ có nghề riêng".

-"Vơ nghệ đấy à?". Bà mẹ có vẻ lo âu. Bà biết rơ rằng kiếm thuật phái Takanawa mà So-un học được chỉ là loại vơ nghệ của một môn phái nhà quê, khó mà thu đồ đệ để mưu sinh được.

-"Thưa, nghề vẽ đấy". So-un đáp, có phần buồn bă.

Vẽ tranh th́ cho dù có vụng về đôi chút, cũng c̣n nhiều nhu cầu nhờ vẽ mẫu vải hay tranh dán tường.

Muốn mưu sinh th́ phải lên Edo thôi. So-un quyết ư như thế mà ra đi.

Lên Edo, lúc đầu anh học theo Yamazaki Baion. Baion là loại hoạ sĩ chỉ giỏi chiều theo thị hiếu khách hàng mà sống, kiểu thợ vẽ như Undo đă chỉ trích đấy. Nên So-un ra khỏi cửa đó ngay để theo học Kanai Ushu, rồi đổi qua Tani Buncho, sau khi Buncho chết th́ theo học Haruki Nanmei. Trong khoảng thời gian đó, So-un ra vào các nhà buôn vật liệu xây cất, kiếm việc vẽ tranh dán tường để sống.

So-un đến trú ở vùng Asakusa từ thời vào làm môn đệ của Tani Buncho. Khoảng đó, anh đă cưới Kiku là con gái nhà vơ sĩ bộ tốt cũng của phiên trấn Ashikaga. Đêm cưới, Kiku mới thấy được mặt chồng. Và cảm thấy sợ hăi hơn là thân cận.

-"Ta không phải là thợ vẽ đâu". So-un nói, tay ôm cẳng chân dài ngoằng đầy lông lá. -"Em cứ nghĩ là đă về làm dâu nhà vơ sĩ là được".

Quả thật, mặt mày người chồng có vẻ đúng là vơ tướng. Vả lại, lúc bấy giờ, So-un thường đến vơ đường nhỏ dạy kiếm pháp phái Itto (Nhất đao) ḍng Nakanishi của một vơ sĩ không có chủ tướng (ronin) tên là Koshiba Denbee, So-un không phải làm môn đệ, mà là vị khách ghé đến đấy dạy kiếm. Tài nghệ So-un c̣n vượt hẳn thầy kiếm chủ vơ đường ấy là Denbee mấy bậc nữa.

Nhưng thực tế mưu sinh th́ công việc chính của So-un vẫn là thợ vẽ, chuyên vẽ tranh dùng trong dụng cụ xây cất vớ vẩn.

Người này là người ǵ đây nhỉ? Kiku không khỏi hoang mang về chồng ḿnh.

Kiku lănh việc liên lạc với các nhà buôn vật liệu xây cất. Ngay trước cổng sau của chùa Senso có hiệu buôn Higo của Jubee chuyên bán tranh của các môn sinh của Tani Buncho. Cô vợ mới cưới là Kiku mang 5, 6 bức tranh hoa điểu của chồng đến đấy. Ông quản lư mở tranh ra xem rồi nói:

-"Baikei tiên sinh cũng vụng tay quá nhỉ!"

tuy chỉ lầm bầm nho nhỏ gần như không nghe ra được.

Tranh của anh ấy chỉ đến mức như thế thôi à? Kiku bối rối.

Mà thật t́nh, thời bấy giờ người ta đồn rằng:

-"Tranh của Baikei th́ chim cút vẽ ra bộ dạng như chim ưng. Đến khi vẽ chim ưng th́ khí hồn tràn lan ra khỏi khung tranh, trông thô bạo quá".

Không phải là vẽ dở, mà cách biểu hiện có phần quá trớn, thiếu tiết độ. Hào hứng quá đà nên tranh như phá tung cả lên.

So-un cũng biết là người ta phê phán như thế. Đâm ra bận ḷng, nên khi Kiku về, So-un đang lau chùi thanh kiếm liền hỏi:

-"Quản lư hiệu ấy nói ǵ nào?

mà mặt lộ vẻ yếu đuối khác thường.

Kiku không dám nói, chỉ cúi gầm mặt xuống. Nhưng So-un cật vấn măi, Kiku đành thưa thật:

-"Thưa, ông ấy bảo ǵ như là vụng tay, hay ǵ đấy..."

Tức khắc, So-un nắm thanh kiếm, phóng chạy vọt đi, trong lúc Kiku c̣n ngỡ ngàng.

So-un chạy vào hiệu Higo, nắm lấy cổ áo người quản lư mà vật xuống nền đất, mắng lớn:

-"Thứ nhà buôn như mày mà đ̣i hiểu tâm cảnh hội hoạ của bậc đại phu vơ sĩ được à?"

rồi lấy lại các bức tranh của ḿnh, ném trả tiền tranh xong, phóng đi như giông gió.

Mà chẳng phải chỉ có thế. Về đến nhà, So-un bảo vợ:

-"Kiku à, ta đi du lịch đây!"

rồi bắt vợ sửa soạn hành lư, ngay hôm đó, đến nhà việc của phiên trấn, lănh tiền đi đường, rồi ra khỏi Edo như đi trốn, lên đường vân du các nơi. Đơn gửi phiên trấn th́, sau này cũng làm nhiều lần như thế, viện lư do là : "Để điều nghiên về kiếm thuật".

Người như thế nên cô vợ mới cưới là Kiku có hoang mang "người ǵ thế nhỉ?" th́ cũng chẳng có ǵ lạ. Riết rồi, Kiku hiểu ra là ông chồng ḿnh, hễ có chuyện ǵ uất ức về hội hoạ là quay sang ch́m đắm mê mải cứ như là lên cơn điên vào chuyện vơ thuật, điều đó đă trở thành thói quen kỳ quái của So-un rồi.

Các cuộc vân du tu tập kiếm thuật của So-un thường hướng về phía Joshu, Hitachi, nhưng cũng có khi xoải chân đến cả các vùng xa, từ Suruga đến tận Mikawa nữa. Trong hành lư có sẵn bút vẽ, nên So-un kiếm thêm tiền đi đường không khó khăn ǵ. Cứ đến các nhà giàu có trong làng mà trọ lại và vẽ tranh dán vách những phong cảnh trong vùng. Và nhân tiện, nếu vùng đó có vơ đường th́ thách đấu và học hỏi.

Nghe đâu So-un chưa bao giờ đấu thua ai cả. Tuy sự thực th́ có lẽ chẳng phải thế, bởi cũng đă có lời truyền tụng rằng So-un đă thua trận đấu với Ogawa Heibee phái Shinto Munen, chủ vơ đường ở chùa Kyorin, phiên trấn Maebashi ở vùng Joshu. Xóm quanh thành Maebashi khi nghe có hoạ gia Baikei đến viếng, đă có lắm kẻ trong đám kiếm khách địa phương t́m đến lữ quán So-un trọ. Vùng đất này vốn là nơi vơ thuật hưng thịnh. Liên tiếp không chỉ 2, 3 người, mà đă có rất nhiều kiếm khách xin "chỉ giáo", nên So-un đă nhận đấu ở vườn một nhà nông kia. Tất cả các kẻ thách đấu đều bị So-un áp thắng dễ dàng như đấu với trẻ con. So-un đắc ư cười rằng:

-"Quanh thành Maebashi xưa nay được tiếng là thủ đô về vơ nghệ, thế mà chỉ đến tŕnh độ này thôi sao?"

Và như thường lệ, một mặt So-un vẽ tranh độ nhật.

Một buổi chiều nọ, So-un đang ngồi ở hiên nhà một phú nông, giở giấy hoa tiên, vẽ tranh "Quan Vũ ra trận", th́ đột nhiên bị che mất ánh sáng. Ngẩng mặt lên nh́n th́ thấy có một nông phu trung niên đang đứng chắn, c̣n mặc áo quần làm ruộng.

-"Che mất ánh sáng rồi. Đi chỗ khác đi!"

So-un ve vẩy bút lông, xua đi.

-"Đẩy đi thử xem!". Nông phu có vẻ ngờ nghệch ấy mỉm cười nói.

 

So-un nghĩ thầm: tên này chẳng phải tầm thường, rồi vừa cảnh giác, vừa im ĺm ôm bút giấy vẽ dời qua góc hiên khác.

-"Thầy vẽ định trốn đấy à?". Nông phu nói.

So-un vẫn im ĺm chăm chú vẽ tiếp Tướng quân Quan Vũ.

Nông phu lại đến gần che mất ánh sáng, quấy rầy tiếp. Lần này So-un không thèm nói ǵ, chỉ im lặng vẽ cho xong thân thể tay chân Quan Vũ, cho đến lúc chỉ c̣n phải vẽ khuôn mặt nữa mới đặt bút xuống mà nói:

-"Lăo kia, coi chừng đấy!"

rồi vào trong nhà lấy ra hai thanh kiếm tre, ném một thanh cho người nông phu kia. Nông phu chộp lấy thanh kiếm thật gọn gàng. Đúng như So-un đă đoán ra, người nông phu đó chính là một kiếm khách địa phương cải trang, đă bị lộ rồi.

Hai người khởi đấu, không cần mặt nạ hay bao tay che chở.

-"Mà này, quên chưa hỏi danh tính. Người nào, thuộc môn phái nào đấy?". So-un hỏi.

-"Chỉ là nông phu thôi".

Vừa đáp thế xong, h́nh dáng người nông phu như tăng lớn gấp đôi, thâu ngắn khoảng cách, áp đến như gió cuốn, thanh kiếm múa thẳng lên phía trên đầu.

-"Ủa?". So-un kinh ngạc, nhưng không phải v́ thanh kiếm ấy, mà v́ khuôn mặt người nông phu sao lại giống hệt như khuôn mặt Quan Vũ mà tâm trí So-un tưởng tượng ra định vẽ xuống. -"Đúng là khuôn mặt này rồi!".

Vừa nghĩ như thế, So-un đă lănh ngay một nhát kiếm mănh liệt vào ngay đỉnh đầu...... rồi không c̣n nhớ ǵ nữa cả.

Theo lời những người đă mục kích trận đấu ấy th́ So-un vẫn đứng nguyên đấy, đột ngột vất kiếm tre đi rồi lảo đảo quay lại mái hiên. So-un cầm bút lên, thoăn thoắt vẽ khuôn mặt Quan Vũ nhanh chóng dị thường, rồi bước vào trong nhà, cứ thế mà ngủ luôn một giấc mê man. Nghe đâu lúc So-un thức giấc th́ đă là chiều tối ngày hôm sau, vị chi đă ngủ suốt một ngày một đêm. Cứ như là bị mê man bất tỉnh vậy.

Người trong lữ quán thưa với So-un rằng đó là Ogawa Heibee tiên sinh, chủ vơ đường ở chùa Kyorin, khi từ biệt đă có nhờ nhắn lại là xấu hổ v́ việc ḿnh đă làm. Bên cạnh gối So-un nằm c̣n có một giỏ khoai núi Heibee gửi đến để chuộc lỗi.

Tương truyền rằng về chuyện này, chính Ogawa Heibee đă nói:

-"Baikei ở Edo đă lấy chuyện thắng dễ dàng những tay kiếm non nớt quanh thành này mà khi dễ kiếm thuật của phiên trấn Maebashi. V́ vậy, ta đă cải trang đến thách đấu để ngăn chận việc chê cười ấy, may mắn sao đă chém được một nhát đấy, nhưng ngược lại, mặt ḿnh đă bị đoạt lấy mất ngay trong khoảnh khắc ấy mà vẽ xuống giấy rồi. Chưa bao giờ ta lâm vào một trận đấu ghê rợn như thế".

Trận đấu hiếm có này nổi tiếng khắp vùng Maebashi, đến nỗi khi Baikei đă rời đi rồi, Lănh Chúa Matsudaira Naokatsu nghe chuyện đă truyền lệnh: -"Ta muốn thế nào cũng phải xem bức tranh Quan Vũ ra trận ấy mới được", nên người chủ lữ quán mới dâng bức tranh ấy lên. Và Lănh Chúa cho triệu cả Heibee lúc bấy giờ chỉ là một vơ sĩ không có chủ tướng đến để so sánh với bức tranh, th́ quả thật khuôn mặt giống hệt nhau. Lănh Chúa phán rằng: -"Trông ngươi có dung mạo khiến liên tưởng đến Quan Vũ thật đấy", rồi cất nhắc Heibee lên làm thầy dạy kiếm thuật cho toàn phiên trấn. Cũng từ lư do đó mà Heibee sùng kính So-un:

-"So-un tiên sinh là ân nhân của nền vơ đạo của phiên trấn chúng ta".

Đến sau cuộc Duy Tân thời Minh Trị, Heibee cũng c̣n lấy lễ tṛ đối với thầy mà viếng kính nhà Tazaki So-un.

Nói chuyện bên lề th́ đời sau, con thứ của Heibee là Shuzo nối nghiệp cha. Rồi con của Shuzo là Heizaburo th́ lại không học kiếm thuật mà sang Mỹ học kỹ thuật làm giấy xong, vào làm việc trong hăng giấy Shoshi là tiền thân của công ty giấy lớn Oji Seishi ngày nay, trở thành "vua giấy", lập nên tài phiệt Ogawa đó. Tất nhiên, chẳng có dính dáng trực tiếp ǵ đến nhân vật So-un trong truyện này.

*

Ngay cả sau khi đứa con thứ hai được sinh ra ở căn nhà nhỏ hẹp trong xóm Sanya phường Asakusa ấy, tâm tính "Baikei quậy" của So-un vẫn không thay đổi chút nào.

Thôi th́ cứ coi như một cậu bé to xác là được. Kiku không khỏi thầm nghĩ như thế. Riết rồi Kiku cũng lư giải được đến mức đó mà yêu thương chồng ḿnh.

Thỉnh thoảng, So-un lại ngồi thẫn thờ ở góc hiên nhà mà lẩm bẩm:

-"Ta cũng chẳng hiểu được ḿnh nữa là!"

Xem thế th́ chẳng phải mỗi ḿnh Kiku, mà ngay cả chồng bà cũng chẳng hiểu được chính ḿnh, Tazaki So-un, là cái giống ǵ!

-"Trong người có thứ ǵ quái lạ cứ tích tụ đầy cả lên, mà thứ này lại chẳng dính dáng ǵ đến hội hoạ hay kiếm thuật ǵ cả. Chẳng biết là cái thứ quái ǵ".

Nghe chồng nói thế, Kiku cũng chịu, chẳng hiểu là thứ ǵ.

Có lần So-un hỏi vợ:

-"Này Kiku à, em thấy anh là tay kiếm khách, hay là người vẽ tranh?".

-"Em chẳng hiểu. Chỉ thấy là chồng của Kiku mà thôi".

-"Em nói cứ như là người đă giác ngộ ấy! Anh th́ chẳng hiểu anh là thứ người ǵ nữa".

Thời ấy có hoạ gia tên là Rankei (Lan Khê), ưa vẽ tranh sơn thủy, người đời gọi là "Cụm gai xứ Echigo" v́ tính t́nh nhiều góc cạnh gai góc. Xưa nay chủ trương chỉ có tranh sơn thủy mới đáng gọi là hội hoạ thôi, và khinh khi mọi hoạ gia vẽ tranh nhân vật hay hoa điểu. Một ngày kia, có hội Thư hoạ ở tửu lâu Manpachi xóm Yanagihashi, Rankei đến trễ, mới ngồi vào chỗ, đă đưa mắt nh́n quanh một ṿng rồi nói:

-"Ha Ha Ha! Bọn vẽ tranh hoa điểu, nhân vật lại ĺ lợm chường mặt đầy ra đấy nhỉ".

Thời bấy giờ, So-un vẽ toàn là tranh hoa điểu, nên không nhịn được, mới quát lớn:

-"Rankei, có giỏi nói lại xem nào!"

-"Nghe đây! Vẽ tranh sơn thủy hay hoa điểu, nhân vật mà cũng cứ xếp hạng ngang nhau, ai cũng là hoạ gia cả, nên cơi đời này mới sinh ra lộn xộn thế đấy. Cứ lấy theo 4 hạng sĩ nông công thương mà so sánh xem. Tranh sơn thủy tạo ra h́nh thể hùng vĩ thanh cao của trời đất mới xứng đáng là cấp sĩ đấy. Vẽ tranh hoa điểu th́ chỉ đáng gọi là người thạo nghề vẽ. C̣n vẽ nhân vật th́ cứ xem tranh phong tục Ukiyo-e cũng hiểu, chỉ là hạng hoạ công, thợ vẽ mà thôi".

-"Nói vậy th́ Rankei, ngươi là bậc sĩ đấy à?"

-"Kết luận là như thế đấy".

-"Đi ra kia!". So-un nắm kiếm, đứng bật dậy. -"Có thật ngươi là sĩ không, để ta thử bằng kiếm là biết ngay. Ra phía trước đi!".

-"Chuyện đó với chuyện này th́ khác nhau chứ!"

-"Cùng là sĩ cả th́ sĩ hồn có khác ǵ nhau đâu!".

Vừa dứt lời, So-un đă rút phắt thanh kiếm ra. Lưỡi kiếm lượn một ṿng cung, sướt qua chót mũi Rankei, chém sả xuống cắt đứt đôi mâm thức ăn ngay trước đầu gối của Rankei. Thế mà canh tương trong chén không đổ ra một giọt nào, và bầu rượu cũng chẳng ngă xuống, chỉ có cái khay gỗ bị cắt ngọt ra làm hai mà thôi. Thật là một ngón nghề siêu phàm!

Rankei th́ đă đạp ngă bức vách kéo, chạy trốn qua pḥng bên cạnh rồi.

-"Coi được một cảnh thiệt đă con mắt!". Có người xưng tụng So-un. -"Cứ nghe đồn hoài rằng tài kiếm của So-un được kể vào hạng mười người giỏi nhất đất Edo, nhưng cảnh vừa xảy ra trước mắt đây th́ quả là chưa từng được thấy bao giờ. Hội Thư hoạ hôm nay thật là hạnh phúc nhất cho đôi mắt của tôi rồi".

Nhưng So-un th́ vừa tra kiếm vào vỏ vừa nghĩ:

-"Nói ǵ thế không biết? Hội Thư hoạ có phải là hội tŕnh diễn vơ nghệ đâu nào!".

Bởi So-un thấu hiểu sự thực là như thế.

Vụ này vậy mà đă sinh ra hậu quả bất ngờ: đột nhiên từ đó, chẳng c̣n ai đặt So-un vẽ tranh nữa cả. Nguyên nhân th́ sau đó đă hiểu ra ngay: "Cụm gai Rankei" đă đi ṿng các hiệu buôn vật liệu xây cất mà loan truyền bịa đặt rằng So-un đă phát điên lên rồi. Giới thưởng lăm thích tranh của dị nhân độc đáo, nhưng đâu có muốn mua tranh của người điên!

Thằng khốn dám hại ta! So-un tức giận hầm hầm. Nhưng rồi nghĩ lại: Chẳng lẽ ḿnh điên thật sao chứ?

-"Kiku à, em nghĩ sao?"

-"Nghĩ sao ǵ?". Kiku đành trả lời. -"Đối với em th́ vẫn là chồng em đấy chứ có ǵ thay đổi đâu"

-"Chắc em kiếp trước đă là nhà sư toạ thiền hay sao ấy chứ!"

Các hội Thư hoạ cũng không c̣n mời So-un nữa. Gia kế So-un lâm vào cảnh khốn cùng. Đám bạn là nhà thơ Undo, hoạ gia Gyozai phải bôn tẩu khắp nơi để vận động giải độc, cố gắng phục hồi danh dự cho So-un, nhưng không có hiệu quả ǵ mấy. Gyozai cũng phải cười khổ sở mà tự trào:

-"Hay là tại bọn ḿnh vận động mới ra nông nổi này không chừng!"

Gyozai được người đời gọi là "Đười ươi bợm rượu" v́ thói quen uống rượu như hũ ch́m. Có lần uống rượu thi với So-un, đă uống hết hơn 5 lít (3 sho, mỗi sho 1.8 lít) rồi mà chưa ai gục. Vừa uống, Gyozai vừa trăi giấy vẽ ra, múa bút say vẽ tranh đười ươi múa, chỗ lạc-khoản th́ khoanh tṛn một ṿng, trong đó vẽ một bầu rượu, ngay giữa bầu rượu viết: "Đười ươi bợm rượu Gyozai", ra cái điều tự hào rằng ḿnh thắng cuộc.

Thấy vậy, So-un dù đă say líu lưỡi rồi cũng gắng giật bút vẽ chồng lên tranh đười ươi múa ấy một con rùa to tướng rồi kư tên "Rùa xanh Baikei". Thời bấy giờ, giới động vật học cho rằng loài rùa xanh là uống rượu được nhiều nhất.

-"Sao nào? Chịu thua chưa?". So-un hỏi.

-"Chịu thua! Chịu thua!".

Gyozai đành đầu hàng. Bởi liều ḿnh tranh đua với So-un hơn thế nữa, th́ sẽ không chỉ vẽ đùa, mà chắc chắn c̣n bị ăn đ̣n tay chân nữa kia.

Một ngày nọ, Gyozai và Undo đến chơi, cho So-un xem một bức hoạ xưa. Tranh thủy mặc vẽ một con c̣.

-"Ǵ thế này? Chẳng phải là tranh của một kẻ tay mơ nào đấy sao?"

-"Thế à?". Hai người bạn có vẻ kiệm lời, như tuồng có mưu đồ ǵ đấy.

-"Ai vẽ thế?"

-"Niten đấy bạn ạ!"

-"Ồ!". So-un kinh ngạc, nh́n lại bức tranh con c̣.

Niten (Nhị thiên) là tên hiệu của Miyamoto Musashi, kiếm hào vang danh cuối thời Chiến quốc sang đến đầu thời Edo. Ông c̣n là một hoạ gia xuất chúng, để lại cho đời nhiều tác phẩm sớm được đánh giá cao, đến cuối thời Edo th́ đă được giới thưởng lăm yêu chuộng lắm rồi.

Đây là tác phẩm của Niten à? So-un lần đầu tiên được thấy tác phẩm của Niten. Xem xét kỹ th́ quả thật chẳng phải là bức tranh tầm thường.

-"Cho gửi lại đây đi". Hai người bạn nói, rồi ra về.

So-un treo bức tranh ấy lên ngay tokonoma, hốc tường trang trọng nhất trong pḥng khách, mà ngắm nghía. Cứ ngắm nghía bức tranh ấy suốt ba ngày trời. Kỹ thuật th́ không thể gọi là giỏi được. Nhưng con c̣ trong tranh trông sống động

vô cùng. Không chỉ sống động, mà c̣n có thần lạ lùng, đến như thần thái được tôi luyện hoàn hảo đă hoá thân thành con c̣ ấy mà bay vào giữa trời đất. Chẳng c̣n là bức tranh thông thường như hàng trăm bức tranh trên đời, mà rơ ràng chính là nghệ thuật hiện thân đấy.

Qua đến ngày thứ ba, So-un gầy đét ra. Bởi có ăn uống ǵ đâu.

-"Kiku à, thấy được bức tranh này th́ rơ ra rằng mấy bức tranh của ta vốn chẳng khác ǵ tṛ lấp liếm của bọn thợ vẽ". So-un bảo vợ. -"Cuối cùng, ta đă hiểu ra được rồi. Có lẽ ta chỉ là tên đàn ông hễ vẽ tranh th́ là thợ vẽ, mà hễ nắm thanh kiếm lên th́ chỉ là người quen tay cầm kiếm đó thôi".

So-un đă thấm thía sự khác biệt giữa ḿnh và Musashi. Musashi đă được trời phú cho thiên tính là khí hồn cao rộng, khí hồn ấy biến thành kiếm thuật, thành tranh. So-un cũng đă được sinh ra với khí hồn trác việt so với người thường, nhưng khí hồn đi đường khí hồn, kiếm thuật đi đường kiếm thuật, kỹ thuật hội hoạ đi đường kỹ thuật hội hoạ, riêng rẽ rời rạc, không hoà hợp được làm một như trường hợp Musashi. V́ vậy, khí hồn bay riêng đi nơi nào rồi, ở hội Thư hoạ, tranh So-un vẽ không biểu hiện được khí hồn trác việt ấy, mà chỉ chăm chú vào khía cạnh kỹ thuật vẽ tranh mà thôi, c̣n khi So-un thi triển kiếm thuật th́ chỉ là sự xảo diệu trong cách quơ kiếm quơ gậy đó thôi, chứ khí hồn thiên bẩm hiếm có kia chẳng hàm chứa chút ǵ trong kiếm thuật ấy cả. So-un nghĩ thế mà bảo vợ:

-"Kiku à, ta hiểu ra được đôi phần rồi".

Từ đó, suốt khoảng một tháng trời, So-un thẫn thờ, không vẽ một bức tranh nào mà cũng chẳng hề động đến thanh kiếm. Một tháng trôi qua, đột nhiên So-un cầm bút lên vẽ. Nhưng vẽ một bức tranh trông xấu tệ đến Kiku cũng phải ngạc nhiên.

So-un nói: -"Từ đây, ta tập luyện trở lại, quên hết mọi kỹ thuật cũ, coi như mới được tái sinh".

 

Gia cảnh càng ngày càng bần cùng hơn. Không chỉ thế thôi, lại nhằm lúc Edo có dịch tả hoành hành, Kiku bị nhuốm bệnh. Tay chân lạnh ngắt, rồi tê liệt, liên tục thượng thổ hạ tả, chỉ trong một ngày là chết.

So-un bỏ ăn bỏ uống. Đối với người có tính khí bạo liệt như So-un, việc mất đi người vợ như Kiku ắt hẳn là nỗi đau khổ khủng khiếp lắm. Đổi danh hiệu thành So-un là đúng vào thời kỳ này. Trước bài vị của Kiku, So-un đă thề nguyện bỏ tên cũ Baikei, tái sinh thành một người khác, bỏ rượu, bỏ thói hung bạo cũ.

Chỉ có rượu th́ sau một tháng trời gắng nhịn không uống một giọt nào, So-un đă phải xin trước bài vị của Kiku để được uống trở lại.

Từ đó, bắt đầu dần dần được mời đến các hội Thư hoạ trở lại, rồi may mắn nhất là được Fujido tước hầu Izumi-no-kami, Lănh Chúa phiên trấn Tsu ở đất Ise vời đến cấp cho bổng lộc tương đương với 25 hộc. Tất nhiên không phải trong cương vị kiếm khách, mà là hoạ gia của phiên trấn đấy. Thế nhưng So-un đă từ chối ngay:

-"Tôi biết ơn ngài đến sa nước mắt, nhưng việc này th́ không thể nào bái lĩnh được".

Lư do đă hiểu ra là: đă bao nhiêu năm rồi bắt vợ là Kiku chịu cảnh sống cơ cực, rồi lại nh́n vợ chết đi trong cảnh khốn cùng, nên So-un không sao đành ḷng mà hưởng phú quư khi vợ ḿnh vừa mất. Vả lại, tuy thân phận là người đă quy ẩn, nhưng vẫn c̣n giữ hộ tịch ở phiên trấn Ashikaga, đó là lư do So-un đă đưa ra để từ tạ.

Sự việc này được người ta biết và cảm phục, nên giá trị tác phẩm của So-un tăng cao, và các hội Thư hoạ tranh nhau mời So-un. Người ta tán thưởng tác phẩm của So-un là: "nét vẽ thô sơ nhưng chứa đựng khí chất to lớn". Thật ra, khí hồn thiên phú trác việt của So-un vẫn chưa biểu lộ được đầy đủ trong tác phẩm. Bởi kỹ thuật hội hoạ So-un đă tập luyện được th́ quá xảo diệu, lấn át mất phần khí hồn, nên dù có cố công gói ghém khí hồn vào đi nữa, tác phẩm cũng chỉ đạt được đến một mức độ nghệ thuật nhất định. Không đạt đến mức của Niten được. Bản thân So-un hiểu được điều đó hơn ai hết.

Hai người bạn Gyozai và Undo không chỉ làm biến đổi phong cách hội hoạ, mà c̣n làm biến đổi cả cuộc đời của So-un nữa. Bởi Undo là môn đệ của Yanagawa Seigan (1789 - 1858, nhà thơ). Seigan là chí sĩ Cần Vương (pḥ Thiên hoàng) quá khích, đến nỗi bị phái Tá Mạc (ủng hộ Mạc Phủ) gọi là "tên bán sỉ những âm mưu hiểm ác", đă chết bệnh ngay trước khi sắp bị bắt v́ biến cố Ansei-no-taigoku (1858 - 1860). Undo làm thơ không hay, nhưng chí hướng thừa kế từ sư phụ th́ rất nhiệt thành, nên chẳng biết từ bao giờ, đă cảm hoá được cả So-un thành một người theo thuyết Cần Vương. Để rồi sau này, So-un trở thành một chí sĩ Cần Vương c̣n nhiệt thành hơn cả Undo nữa.

Theo với t́nh h́nh sôi sục cuối thời Mạc Phủ, So-un đă bôn tẩu bốn phương, đặc biệt là đă kết thân với các chí sĩ Cần Vương thuộc liên minh Choshu-Mito; đám này thỉnh thoảng lại hội họp bí mật ở tửu lâu Manpachi dưới danh nghĩa hội Thư hoạ cũng là do So-un sắp xếp cả. Có lần So-un đă nói với Katsura Kogoro thuộc phiên trấn Choshu rằng:

-"Phải chi tôi sinh ra ở phiên trấn của ngài, th́ hẳn là giờ này đă kết hợp các phiên trấn phía tây lại thành đạo quân đi đánh Mạc Phủ, nổi trống ba quân mà tấn công thành Edo rồi. Chứ phiên trấn Ashikaga của tôi th́ chỉ cỡ 11 ngàn hộc, chẳng làm ǵ nên chuyện cả".

Thật ra, thuyết Đảo Mạc (đánh đổ Mạc Phủ) của So-un th́ có phần trẻ con.

Thời bấy giờ đă có chuyện truyền tụng như thế này: một hôm ở tửu lâu Manpachi ngoài hội Thư hoạ c̣n có một nhóm khách khác đang ăn uống ồn ào ở pḥng bên cạnh. So-un cũng biết mặt bọn ấy, là đám môn sinh nhà Iba thuộc phái

kiếm Shingyo Itto. Nhà Iba đời đời là gia thần của Mạc Phủ nên trong đám môn sinh của nhà ấy có nhiều con cháu của thuộc hạ Mạc Phủ, vơ đường của họ nổi tiếng là cao sang. Thêm vào đó, bọn này ưa làm ra vẻ hùng dũng nên trang phục quần cộc vơ sinh dắt hai thanh kiếm dài ngắn lồ lộ chĩa ra ngoài, ai thoáng thấy họ bước đi trên đường cũng nhận ngay ra được là môn sinh nhà Iba đấy.

Trong đám ấy có Hattori Kanae, con nối dơi chức Hatamoto, bộ tướng của Chúa Tokugawa, lănh lương ba ngàn hộc, lại là người bảo trợ cho "Cụm gai Rankei", đă cùng nhau loan truyền bịa đặt chuyện So-un phát điên lúc trước. Hôm đó, tên Hattori này từ nhà cầu trở lại, đă đi ngang qua So-un, rồi gây sự rằng So-un đă chạm vào vai hắn. Có lẽ hắn ỷ vào số đông bè lũ, định xúm vào cho So-un ăn đ̣n hội chợ.

-"Thợ vẽ, tránh ra!". Hattori quát lớn.

Thói thường, người thường đi ngang qua một vị có vai vế cỡ Hatamoto trên hành lang, th́ cho dù là ở tửu điếm đi nữa, cũng phải ép người qua một bên mà khom lưng chờ vị đó đi qua, mới đúng lễ nghĩa. So-un thời đó đă bỏ thói loạn bạo rồi, nên chỉ nói: -"Xin thất lễ", rồi định bước qua êm thấm. Nhưng thái độ ấy đă chạm nọc Hattori, hắn quát:

-"Đồ bộ tốt mạt hạng!".

So-un quay phắt lại:

-"Th́ đă sao nào? Bộ tốt, hay cao quan, chẳng qua cũng chỉ là danh xưng giả h́nh trên đời này. Thiên tử ở kinh đô đó ḱa, cũng đâu có phân biệt bộ tốt hay cao quan, ai cũng là thần dân, b́nh đẳng cả đấy chứ, phải không nào?".

So-un đưa thuyết Cần Vương đang thịnh hành ra giảng cho đối phương, nhưng toàn thân đă rúng động v́ giận dữ.

-"Bước ra cổng đi!". Hattori quát lớn.

Đă có phe của hắn, 8 người vây lấy So-un.

-"Ra ngay đây!". So-un nói.

Nhưng nghe thế, "Undo bợm rượu" và "Đười ươi Gyozai" đă vội vàng phóng đến, giữ chặt So-un, kéo vào trong pḥng mà năn nỉ đến rưng rưng nước mắt: -"Van cậu! Nhẫn nhịn tí đi mà!".

So-un cũng hiểu chứ. Công lao khó nhọc của hai người bạn đă bôn ba khắp nơi để vận động cho So-un được chấp nhận trở lại hoạ đàn, không khéo lại trở thành vô ích, nếu xảy ra chuyện ẩu đả ngay đây, làm cho So-un trở lại thành người điên trong mắt người ta.

-"So-un, khiếp sợ rồi à?".

Bọn Hattori mở toang cánh cửa, từ ngoài hành lang mắng chửi vào.

So-un nằm vật ra chiếu, hai bàn tay bịt kín tai, mắt nhắm nghiền lại.

-"Ê, bộ tốt, sao nào?". Bọn Hattori mắng nhiếc. -"Ngươi nói lời dối trá rằng dưới Thiên hoàng th́ thần dân b́nh đẳng ǵ đấy, chứ tuy cũng là đao kiếm cả, nhưng tay kiếm của điện hạ nhà ta th́ làm sao mà giống cho được củ cải đê tiện bọn ngươi được chứ! Thế nào, so thử xem sao nhé?"

-"Không nghe!". So-un vẫn bịt kín tai, hai chân dẫm đành đạch.

Bọn Hattori bước vào pḥng, vây So-un lại, rồi một tên trong bọn đá vào mặt So-un. So-un né tránh, nhưng việc đó đă khiến So-un nổi điên lên như ngày xưa. So-un bật dậy, chạy nhảy trong pḥng, luồn lách dưới mấy lưỡi kiếm, đến lúc cướp được thanh kiếm từ tay một tên nào đấy th́ đă bị thương đến nhỏ máu xuống chiếu rồi.

-"Bọn khốn kiếp! Ta chém chết hết tụi bây!"

So-un gầm lên. Lưỡi kiếm dưới tay So-un loáng sáng, cánh tay phải của Hattori Kanae bay bổng lên không rồi rơi bịch xuống chiếu, bàn tay vẫn c̣n nắm thanh kiếm.

 

Thời ấy, thế chém vào cổ tay địch của So-un đă vang danh khắp Edo, ngay cả những tay kiếm xuất sắc lắm khi so kiếm với So-un cũng phải thủ kín chỗ bao tay cầm kiếm.

So-un chỉ chuyển ḿnh từng chút thôi, nhưng mỗi lần chuyển động, lưỡi kiếm vút đi sáng loáng, trong khoảnh khắc đă có ba người bị chém đứt cổ tay. Cả bọn hoảng sợ, hè nhau chạy trốn ra hành lang, dồn đống ở đầu cầu thang, rồi 2, 3 tên ngă lăn đùng xuống cầu thang.

-"Mang cánh tay đi nào!". So-un nhặt mấy cánh tay rơi rụng ấy lên, ném từ cầu thang xuống.

Vụ náo động này vậy mà đă không thành to chuyện. Đối với tửu lâu Manpachi, cả hai bên đều là khách quen, nên đă dặn người làm giữ kín miệng. Tất nhiên, chẳng phải làm thế để giúp ǵ cho So-un, tuy đương nhiên, chủ tửu lâu cũng đă nghĩ về hậu quả của việc bọn Hattori, những kẻ quyền quư như thế mà bị thương tích, nên cũng cám cảnh cho So-un có thể bị xử phạt, nhẹ lắm cũng phải mổ bụng, c̣n nặng th́ bị tước bỏ thân thế vơ sĩ mà giáng cấp đời đời làm thứ dân.

So-un nhờ Gyozai thay áo quần cho, rồi ra khỏi tửu lâu bằng cửa sau. Undo đưa theo, bảo:

-"Hăy tránh đất Edo một thời gian!"

-"Ừ". So-un gật đầu. -"Tớ trở về Ashikaga đây".

-"Rồi sẽ có ngày t́nh h́nh sẽ khá hơn mà".

Undo an ủi như thế, nhưng cũng hiểu là có lẽ ngày đó khó mà có được. So-un rời bỏ Edo lần này coi như biến mất khỏi hoạ đàn vĩnh viễn rồi. Thật đáng tiếc cho một tài năng xuất chúng! Undo nghĩ như thế.

*

So-un rời bỏ Edo, trở về phiên trấn Ashikaga đất Yashu vào mùa xuân năm Bunkyu thứ ba (1863). Phiên trấn này hậu đăi So-un là người danh tiếng lừng lẫy ở chốn thị thành Edo. Tuy thân là một vơ sĩ quy ẩn không có bổng lộc ǵ của nhà Tazaki cấp bộ tốt, nhưng So-un được Lănh Chúa Toda tước Ooi-no-kami gọi bằng "Tiên sinh", bất cứ lúc nào muốn gặp là vời vào gặp ngay. Có thể xem như là làm cố vấn cho Lănh Chúa đấy. Mà chẳng phải là cố vấn về chuyện vẽ tranh, Lănh Chúa hỏi ư kiến So-un về quốc sự, về t́nh h́nh chính trị kia.

Trong t́nh thế lúc bấy giờ, tất cả các phiên trấn nhỏ đều hoang mang về xu hướng thời thế, không biết sẽ ra sao. Đương thời, trong nội các của Phủ Chúa Tokugawa cũng đă có khuynh hướng muốn dời cả về vùng kinh đô, Osaka, để hợp tác với Thiên hoàng ở Kyoto, cùng các Lănh Chúa có thế lực mà gắng gượng điều hành việc nước. Huống hồ phiên trấn nhỏ cỡ Ashikaga chẳng có lấy dinh cơ trú đóng ở kinh đô Kyoto, th́ nhà Lănh Chúa Toda như hoàn toàn bị bịt tai bịt miệng trong t́nh thế bất trắc ấy. Thế nên, tự nhiên mà cả phiên trấn dần dần phải nương nhờ vào sự phán đoán t́nh thế của So-un là người hiểu nhiều biết rộng việc đời.

Tiếng gọi là phiên trấn chứ thật sự, nhân số thuộc hạ của Lănh Chúa Toda chỉ gồm có khoảng 30 gia thần trú ngụ tại xứ, với khoảng 60 người trú nhậm ở dinh của phiên trấn trên Edo, thêm chừng 100 người bộ tốt nữa mà thôi, nên c̣n thua cả lănh tụ của một băng đảng tội ác nào kha khá, có đông bộ hạ một chút. Đă vậy, trong phiên trấn cũng đang chia thành hai phe Cần Vương, và Tá Mạc; đám vơ sĩ trú nhậm ở Edo th́ theo phe Tá Mạc, đám gia thần trú ngụ trong xứ th́ Cần Vương, không khác ǵ t́nh trạng của các phiên trấn khác. Tuy nhiên, cuối cùng So-un đă thu tóm được mọi người theo về cùng một chủ trương chung cho phiên trấn Ashikaga vào khoảng năm Keio nguyên niên (1865): Trong mọi việc, phải trọng sắc lệnh của Thiên hoàng hơn là mệnh lệnh của Mạc Phủ. Có thể nói là Ashikaga đă trở thành phiên trấn duy nhất theo phe Cần Vương trong số 8 phiên trấn nhỏ ở địa phương Kanto.

Lúc bấy giờ, lệ bắt các Lănh Chúa phải năm nay trú nhậm ở Edo, năm sau về xứ (lệ Sankinkotai, do Phủ Chúa Tokugawa đặt ra) đă bị băi bỏ, kinh phí đáng lẽ đă phải dùng cho việc dời đổi chỗ ở đó, bây giờ được chuyển sang dùng vào việc tăng cường binh lực sẵn sàng cho việc đánh đuổi người ngoại quốc (Jo-i, Nhương Di, đánh đuổi kẻ man di mọi rợ). Lănh Chúa mới đem việc ấy ra hỏi So-un:

-"Lănh địa này thu hoạch không bao nhiêu, mà cũng chẳng có của cải sẵn. Tiên sinh có mưu kế ǵ giúp cho không?"

-"Tiện nhân nghĩ chế độ binh bị của Choshu có thể áp dụng được". So-un đáp.

Phiên trấn Choshu gom góp quân chí nguyện từ các lực lượng vơ trang không chính quy, gồm những người không thuộc giai cấp vơ sĩ, để huấn luyện chiến đấu theo cách thức Tây phương. Thế mà dùng vào chiến đấu thực tế th́ quân chí nguyện này lại chứng tỏ khả năng cao hơn cả những đội tiên phong của quân chính quy gồm những người thuộc giai tầng vơ sĩ cao cấp hơn.

Tuy nhiên, trong trường hợp của phiên trấn Ashikaga th́ phương sách mà So-un đề xướng nghe chỉ là luận thuyết trống không. Bởi súng Tây phương mỗi khẩu giá 25 lạng vàng, mà phiên trấn th́ chẳng có bao nhiêu vàng.

-"Không sao, tiện nhân có kế sách rồi. Xin cứ giao cho So-un này, phiên trấn sẽ có ngay một đội quân 200 người vơ trang theo Tây phương mà khỏi phải xuất một đồng nào cả".

Lănh Chúa bằng ḷng giao việc cho So-un. Nhưng cũng có kẻ phản đối:

-"Đề án của So-un nghe có vẻ là diệu án đấy, nhưng không thực tế chút nào cả".

V́ vậy, So-un bực bội mà bỏ qua kế sách ấy.

Hai năm sau, nhằm vào tháng 10 năm Keio thứ 3 (1867), Chúa Tokugawa lúc bấy giờ là Tướng quân Yoshinobu th́nh ĺnh giao trả chính quyền lại cho triều đ́nh Thiên hoàng mất. Có thể nói đó là hành vi độc đoán hoàn toàn từ phía Tướng quân (Shogun), làm cho tất cả gia thần của Phủ chúa ở Edo và cả 300 Lănh Chúa chư hầu đều bàng hoàng, v́ thực chất là họ bị bỏ rơi giữa chợ. V́ thế, các phiên trấn đă trở lại t́nh trạng sứ quân cát cứ từng địa phương của thời Chiến quốc, ít nhất th́ cũng tạm thời cho đến khi chính phủ của Minh Trị Thiên hoàng được xác lập.

Trước nhất, phiên trấn phải t́m cách tự vệ. Phiên trấn Ashikaga nhỏ bé ấy cũng thấy lo sợ v́ thực lực pḥng vệ chỉ có khoảng 100 vơ sĩ trong t́nh h́nh chính trị đầy bất trắc như thế này. Thế rồi, ở đất Toba-Fushimi vùng kinh đô, liên quân ba phiên trấn Cần Vương mạnh nhất là Satsuma, Choshu và Tosa đă xung đột với quân pḥ Mạc Phủ, khiến Tướng quân Tokugawa thua trận phải chạy về Edo. Lănh Chúa của phiên trấn Ashikaga phải chắp tay khẩn khoản So-un cứu giúp. Và thế là từ đó, quyền chấp chưởng binh mă của phiên trấn Ashikaga đă được giao trọn vào tay một hoạ gia xuất thân vơ sĩ tầm thường là Tazaki So-un. So-un năm đó 52 tuổi.

Diệu kế của So-un có lẽ đă thành công được chính là nhờ vào t́nh trạng đặc biệt của phiên trấn Ashikaga. Bởi lănh địa này tuy chỉ là một phiên trấn nhỏ, nhưng lại là đất công nghiệp có nghề dệt máy lừng danh thiên hạ nên có rất nhiều nhà buôn giàu có. So-un soạn ra một bố cáo gọi là "Cương lĩnh về việc thiết lập đội quân Thành tâm Chí nguyện" rồi lấy danh nghĩa của Lănh Chúa mà phổ biến khắp trong phiên trấn. Người nào hưởng ứng gia nhập vào đội quân Thành tâm Chí nguyện này th́ bất kể xuất thân từ giai cấp nào, cũng được chấp nhận danh phận vơ sĩ. Mà không phải chỉ ở cấp bộ tốt mạt hạng, mà được kể vào cấp vơ sĩ cận thần của Lănh Chúa nữa. Có điều, muốn được như thế, phải tự chi phí mà sắp sửa quân trang cho ḿnh, kể cả một khẩu súng kiểu mới, nạp đạn ở cuối ṇng, và hai thanh kiếm dài ngắn. Chẳng phải là thứ rẻ! Súng giá 25 lạng vàng, đạn dược hết 3 lạng, ngoài ra hai thanh kiếm và quân phục đẹp đẽ cũng mua luôn vào th́ tổng cộng có thể lên đến 200 lạng vàng.

So-un đi ṿng ṿng viếng các nhà buôn giàu có vốn là khách mua tranh của ḿnh, thuyết phục họ gầy dựng cho con em, cho cháu họ trở thành vơ sĩ samurai (là giai cấp cao nhất thời bấy giờ). Tất cả đă hoan hỉ hưởng ứng, con số chiêu mộ được lên quá dự định 200 người. So-un cho người đi Yokohama mua súng đạn, vũ khí về bắt bọn lính mới trả tiền.

Tư lệnh đội quân mới này chính là So-un. Quân trang của binh sĩ tuy vẫn là quần áo thùng th́nh, ống quần ống áo suông đuột, nhưng v́ toàn quân là sĩ quan cả, nên bên trên c̣n khoác thêm chiến bào đủ kiểu hào hoa oai vệ, dắt hai thanh kiếm nạm vàng nạm bạc, đầu đội nón trận màu hạt dẻ có ngù đỏ phía sau, có vành che nắng viền hoa văn bằng vàng, cột dưới cằm bằng dây luạ trắng.

-"Nh́n xem! trông cứ như là cấp Hatamoto cả ấy!"

So-un vui sướng mà nói như thế, trên ḿnh ngựa trong ngày tập trận đầu tiên của đội quân mới. Sau đó, cùng với sự sụp đổ của Mạc Phủ, đây đó có những đám cướp nổi dậy, So-un cỡi ngựa, thống suất quân sĩ đi các nơi dẹp yên được cả.

So-un đắc ư vô cùng, nghĩ rằng phải chi Kiku c̣n sống để khoe với vợ:

-"Kiku em ơi, nghĩ cho cùng th́ ta không phải là thầy vẽ mà cũng chẳng phải là tay vơ nghệ ǵ. Ta là như thế này đây!".

Trong số 8 phiên trấn nhỏ ở địa phương Kanto này, không có lănh địa nào có được lực lượng quân sự trang bị đầy đủ súng ống đến mức như Ashikaga cả. So-un phóng ngựa tung hoành, chỉ huy ba quân, hạ lệnh bắn súng đồng loạt, nghĩ ḿnh chẳng khác ǵ những vơ tướng oai hùng thời Chiến quốc. Ngay cả khuôn mặt So-un lúc này cũng thay đổi. Không c̣n hung hăn nữa, mà có vẻ nhu hoà. Có lẽ bản chất nguyên sơ của So-un đă sống lại bên trong So-un rồi.

 

Sau đó không bao lâu, đội quân cũ một ngàn tám trăm người của Mạc Phủ đóng ở Edo không chịu phục tùng lệnh Mạc Phủ thần phục chính phủ Thiên hoàng mới, đă do Tư lệnh Bộ binh Furuya Sakuzaemon chỉ huy, thoát chạy khỏi Edo, định dùng bạo lực mà trấn áp toàn vùng Kanto. Nói ǵ đi nữa, đây cũng là một đạo quân lớn mạnh, trang bị đầy đủ vũ khí theo lối quân đội Pháp, nên tiến lên phía bắc là khiến cho các phiên trấn vùng Kanto run sợ. Đă có những phiên trấn như Oshi mở cửa thành đón quân ấy vào. Quân Furuya tiến lên hướng Hanyu vùng Musashi, sắp sửa tấn công phiên trấn Ashikaga. Có lẽ chúng định chiếm lấy vàng bạc của dân giàu trong phiên trấn này làm quân phí.

Furuya Sakuzaemon cho quân xích hầu trà trộn vào phiên trấn Ashikaga để do thám t́nh h́nh. Báo cáo về đă làm mọi người kinh ngạc. Bởi quân sĩ thủ bị ở đó đều là vơ sĩ cao cấp đội nón trận có ngù đỏ phía sau cả, mà cả thảy có tới khoảng 200 người! Sĩ quan đến 200 người th́ phải là quân lực của một phiên trấn cỡ 5, 6 vạn hộc! Đương nhiên c̣n phải có bộ tốt nữa, theo đó mà ước tính th́ có thể có đến trên 500 bộ tốt?

Nhà Toda phiên trấn Ashikaga này th́ giỏi lắm cũng chỉ khoảng một vạn hộc chứ ǵ? Furuya không tin được nên đă tự ḿnh đi xích hầu dọ thám, thấy được tận mắt quả như thế thật nên lại càng kinh ngạc. Toàn quân là sĩ quan cao cấp vơ trang bằng súng ống Tây phương cả, mà súng lại là kiểu mới nạp đạn cuối ṇng, đúng là kiểu súng Minié tối tân!

Furuya bèn thay đổi chiến thuật, chờ cho bộ đội đi sau đến tăng viện, tạm thời đóng quân ở xóm quán trọ Yanada cách Ashikaga hơn một dặm (khoảng 4 km) về phía đông nam, sai sứ giả đến Ashikaga ra lệnh phải đầu hàng.

Trong phiên trấn Ashikaga, phái chịu đầu hàng cũng đông. Bởi địch thủ là đại quân 1800 binh, làm sao mà địch cho lại. Nhưng So-un không muốn đầu hàng, chỉ gửi một sứ giả giỏi biện thuyết đến trại quân Furuya nói rằng: -"Cũng muốn làm theo lời ngài, nhưng trong phiên trấn, ư kiến chưa thống nhất được, đang ở trong t́nh trạng bất ổn. Xin chờ cho ít lâu, sẽ thống nhất ư kiến mà mở cửa rước quân ngài vào", mục đích là để câu giờ.

Lúc bấy giờ, So-un đă biết được t́nh h́nh là quan quân của triều đ́nh phái đi b́nh định các địa phương phía đông dưới sự chỉ huy của Itagaki Taisuke, sĩ phu của phiên trấn Tosa, đă chiến thắng đạo quân Tá Mạc của Kondo Isami ở phiên trấn Katsunuma vùng Koshu, đang tiến về phía đông, sắp sửa đến vùng Takasaki rồi. Lúc đó là ngày 3 tháng 3 năm Mậu Th́n (1868). Quả nhiên đến ngày 5, đă có một tiểu đội tiên phong của quân triều đ́nh vào đến Tatebayashi.

So-un muốn cấp tốc liên lạc với đạo quân này nên một ḿnh một ngựa rời Ashikaga, đột nhập khu vực bản doanh của Furuya là Yanada, khéo léo luồn lách mà qua được xóm quán trọ này, nhắm hướng Tatebayashi phóng chạy. Lúc đó, quân Furuya đă hay được, một trăm tay súng bắn vói sau lưng So-un, một phát trúng yên ngựa, một phát trúng bao kiếm, nhưng So-un kịp phóng chạy vô sự mà đến được Tatebayashi để liên lạc với quân triều đ́nh.

Sáng ngày 8 tháng 3, quân triều đ́nh, là bộ đội liên hợp của các phiên trấn Cần Vương Tosa, Satsuma, Choshu, Ogaki, Hikone đă chiến đấu và đánh tan quân Furuya ở Yanada.

Lănh Chúa Ashikaga chắp tay bái tạ So-un:

-"Được thế này là nhờ công lao của So-un tiên sinh đó".

Trận đánh ở xóm quán trọ Yanada đă có trên trăm binh sĩ của quân Furuya chết hay bị thương, quân triều đ́nh chỉ có 3 người bị thương. C̣n phiên trấn Ashikaga nhờ vào đội lính kiểng 200 người của So-un mà không cần bắn một viên đạn, không ai chết hay bị thương cả mà vẫn đạt được chiến thắng đáng gọi là "không cần đánh vẫn thắng" ấy.

 

"So-un là danh tướng" trở thành sự thực được loan truyền lên đến tận Edo, lọt vào tai hai người bạn Undo và Gyozai. Undo sửng sốt:

-"Người ấy đă thay đổi đến thế kia à?"

Chứ nếu vẫn như là thời kỳ "Baikei quậy" trước đây th́ trong hoàn cảnh như thế, hẳn là Baikei ấy đă rút kiếm xông ngay vào trận địa của địch mà chém giết náo động, khiến cho nhiều người cả hai bên chết hay bị thương rồi.

Thời Minh Trị mở ra. So-un trở lại thành hoạ gia. Vẫn lưu lại Ashikaga, không hề lên Edo. Khi nào hứng th́ vẽ tranh, c̣n b́nh thường th́ chỉ là một ông già chuyện tṛ cười nói b́nh thường với người lân cận mà thôi. Tác phẩm của Tazaki So-un bắt đầu truyền lại được cho đời sau là từ thời kỳ đó. Phong cách hội hoạ đă khác hẳn với thời kỳ ở Edo, lúc này tranh của So-un bắt đầu đượm một khí vị kỳ vĩ khác hẳn trước. Tuy không chú tâm như thế, mà dù lối vẽ có khác nhau, nhưng dần dần tranh của So-un bắt đầu hàm chứa cảm giác sống động lạ thường, tương tự như người ta thường cảm nhận được từ tranh của hoạ bá Niten mà cũng là kiếm hào Musashi.

Chính đương sự So-un thường cười bảo người chung quanh rằng:

-"Thời thế Duy Tân náo động ấy đă giúp ta giải độc được hết sạch rồi".

Nghĩa là quá tŕnh trở thành Đại tướng tư lệnh quân đội trên thực chất của phiên trấn Ashikaga ấy đă giải trừ được tất cả độc khí của thân phận một "tay vẽ tranh xuất thân bộ tốt" từ lâu tiềm tàng trong con người So-un. Dù ǵ đi nữa, có vẻ là vào thời kỳ ấy, tuy chính bản thân So-un th́ không để ư, nhưng vơ nghệ, kỹ thuật hội hoạ và khí hồn của So-un đă hoà chung làm một trong bản thể là Tazaki So-un ấy rồi.

Edo đă trở thành Tokyo (Đông kinh). Hoạ đàn của chốn đế đô này đă quên lăng So-un mất rồi. Tuy sự thực th́ chính hoạ đàn cũng chịu ảnh hưởng của thời thế biến động v́ cơn sốt Duy Tân mà lâm vào t́nh trạng gần như đóng kín cửa. Măi đến năm Minh Trị thứ 8, 9 (1875, 1876) mới trở lại náo nhiệt được như cũ.

Tháng 5 năm Minh Trị thứ 9, ở tửu lâu vùng Asakusa, lâu ngày mới có một hội Thư hoạ khai mạc, hầu như tất cả các nhân vật danh tiếng trong giới thư hoạ đương thời đều tham gia. Hội Thư hoạ ấy có triển lăm một bức tranh không có ấn kư của tác giả. Tranh vẽ con ngựa. Chỉ là một bức tranh nhỏ, nhưng phẩm cách kỳ vĩ đến nỗi tạo được cảm giác áp bách lên toàn thể hội trường, khiến người xem nín thở nghẹn lời. Nhưng chẳng biết tác giả là ai.

Người ta bàn tán náo nhiệt một hồi rồi Gyozai bước vào nói:

-"Vẽ tranh đến được mức độ này th́ ngày xưa có Niten, c̣n đời bây giờ th́ chỉ có So-un ở xứ Ashikaga chứ chẳng ai khác được".

Mà quả thật đó là tác phẩm của So-un.

Gyozai ngắm bức tranh ấy một hồi th́ đâm nhớ người bạn cũ lạ lùng, nên tức khắc sai một người chuyên cung cấp dụng cụ hội hoạ lên đường đi gấp đến phiên trấn Ashikaga. Để chuyển lời khuyên So-un hăy trở lại Tokyo, chứ sao lại phải chịu mai một tài năng ở cái phiên trấn nhỏ bé quê mùa ấy.

Thế nhưng So-un không chịu dời đi. Giữ người sứ giả ấy lại làm bạn rượu, So-un uống một trận thoả thích, rồi nói:

-"Có sao đâu. Tokyo th́ đă có gă đàn ông cỡ Gyozai, một người là đủ quá rồi. Đâu cần đến ta phải lên đó làm ǵ nữa".

Đến cuối đời, So-un cũng không rời đất Ashikaga, đến năm Minh Trị thứ 31 (1898) th́ mất, thọ 83 tuổi.

Người đời sau gọi ông là "Niten của thời Minh Trị". Nghĩa là kiếm thuật không bằng được Musashi, nhưng kỹ năng hội hoạ th́ xấp xỉ Niten rồi.

Sau khi chết, So-un được truy tặng hàm Ṭng Ngũ phẩm do công trạng trong công cuộc Duy Tân.

 

(Tạp chí Shosetsu Shincho - Tiểu thuyết Tân triều, số tháng 7 năm 1964)

Phạm Vũ Thịnh dịch
Sydney 03-2008

Ghi chú của người dịch:

Truyện ngắn "Kenka So-un" (So-un ưa đánh lộn) của Shiba Ryotaro,

được dịch từ nguyên tác là truyện thứ 3 trong tập truyện "Bajo shonen sugu" (Thiếu niên cỡi ngựa chạy qua),

bản bỏ túi, do nhà Shincho Bunko tái bản lần thứ 24 tháng 5 năm 1987.